شهر یری پیرازمیان 

محوطه­ ی شهر یری در منتهی الیه دشت مشگین شهر، 60 کیلومتری مرکز استان و 35 کیلومتری شمال شرقی مشگین شهر واقع شده، این محوطه باستانی از جاده اردبیل- مشگین شهر 3 کیلومتر فاصله داشته و 1 کیلومتری شمال روستای پیرازمیان از توابع بخش لاهرود می باشد.

این محوطه­ ی باستانی از جمله ی محوطه هایی بوده است که در عصر مفرغ جدید شکل گرفته و حیات در آن تا پایان دوره آهنIII تداوم داشته است...

موقعیت جغرافیایی و مکانی:

محوطه ی باستانی شهریری در ارتفاع 1165 متری از سطح دریای آزاد و حاشیه جنوب و جنوب غربی رودخانه قره سو که بعنوان یک منبع آبیاری و همچنین یک عنصر دفاعی طبیعی در به وجود آمدن این محوطه تاریخی نقش حائز اهمیتی را ایفا می کند.

محوطه شهریری در روی یال یک تاقدیس صخره ای و روی تپه های طبیعی و صخره ای نسبتا مرتفع و بخش دیگر آن بر روی دشت در غرب رود قره سو و متصل به شمال روستای پیرازمیان واقع شده است.

برای اولین بار این محوطه طی بررسی هایی که برای شناسایی دشت مشگین شهر صورت پذیرفته است. توسط پروفسور چالرز برنی – باستان شناس انگلیسی- در سال 1978 به عنوان قلعه ارجق معرفی گردید و در مورخ 07/07/1381 به شماره 6162 با عنوان محوطه شهريري و مكتب اوشاقلاري به ثبت ملی رسیده است.

طی پژوهش و برررسی هایی که از طرف پژوهشگاه باستان شناسی و گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس صورت پذیرفت در طی 3 فصل کاوش گردیده است که در سالهای 1383 و 82 به سرپرستی پروفسور علیرضا هژبری نوبری و در سال 1384 به سرپرستی دکتر اکبر پورفرج بوده است

طی بررسی و کاوشهایی که در محل انجام گرته و طبق مطالعاتی که توسط سرپرستان هیات کاوش محل انجام پذیرفته است این محوطه خود به 4 قسمت تقسیم گردیده است

                        1.محوطه ی قلعه

2.محوطه گورستان.

3.معبد - محوطه مکتب اوشاقلاری.

4.محوطه ی قوشا تپه:

1.محوطه ی قلعه اول بار توسط پرفسور برنی شناسایی و معرفی گردید و با وسعت 100 هکتار در بالاترین نقطه محوطه و بر روی صخره ای طبیعی مصطبه ای شکل (پلکانی) شکل گرفته و  مربوط به اواخر مفرغ جدید و عصر آهن بوده و  به گفته دکتر پورفرج محوطه قلعه بزرگترین محوطه استقراری منطقه ی مشگین شهر در طول عصر آهن به حساب می آید. مصالح به کار رفته در معماری این محوطه تخته سنگ و لاشه سنگ از مصالح بومی است. این محل طی دو فصل مورد کاوش قرار گرفته در سال 1383 توسط پروفسور نوبری و در سال 1384 توسط دکتر پورفرج و از کشیفات این قلعه می توان به وجود  14 اتاق  در ابعاد 4×6 متر با دیواره های سنگ که به هم متصل بوده ند دیواره های با سنگهایی در ابعاد بزرگ که اصطلاحا آن را اسکلوپین می گویند این اتاقها فاقد کف سازی بوده و ارتفاع نامشخص و عرض آن در حدود 60 سانتیمتر است. از کشفیات این محل می توان به کشف قطعات سفال به رنگ نارنجی، خاکستری ساده و داغدار گوش ماهی، استخوان حیوانات و خنجر مفرغی اشاره کرد. علاوه بر آن دیواره های دفاعی قلعه نیز بدون هیچ ملاتی         ( خشکه چین) ساخته شده است  این قلع دروازه ای نیز در سمت جنوبی خود داشته است.در محوطه قلعه یک نمونه معبد در اندازه کوچک نیز کشف شده که نوع چینش سنگها نوعی معماری را برای ما معرفی می کند

2.محوطه گورستان : مربوط به  دوره مفرغ و عصر آهن می باش

گورهای کلان سنگی (مگالتیک) در حدود 400 گور بدست آمده است و مربوط به دوره های مفرغ و عصر آهن. در سال 1382 به تعداد 278 گور در این محوطه شناسایی شد که تنها 2 عدد از آنها دست نخورده بود است و با پاکسازی و بررسی آنها گاهنگاری گورستان انجام پذیرفته است، تدفین مردگان به صورت جنینی بوده و  اشیائی مثل ظروف سفالی، اشیاء مفرغی مانند خنجر و شمسیر و دستبد و گردنبد در کنار متوفی قرار داده شده است، طول گورها تا 6 متر و پهنای آنها 5/1 متر بوده و برای مسقف کردن آنهاد از سنگهای بزرگ استفاده شده است.

به مانند این گورها با تالش آق- اولر، قلعه شیشه اهر، قبور در جمهوری آذربایجان و گورستان ارنیس ترکیه است برخی از گورها از سنگهایی با نقوش انسانی استفاده شده که پرفسور چالز برنی آنها را تزینی دانسته و یا انتقال یافته از قسمت معبد به این قسمت می داند که در دوره ای بوده که تقدس و باور در محوطه معبد کم شده است.

گورهای شهریری را به لحاظ ظاهری در سه گروه اصلی می‌توان قرار داد:

الف) گورهای نوع کروملچ.

 نوع کروملچ به دو گروه تقسیم می‌شومد. گروه اول کروملچ‌های دارای اتاق سنگی هستند که معمولا دیواره‌های آنها را چندین سنگ بزرگ تشکیل می‌دهد و برای پوشش سقف آنها از سنگ‌های بسیار بزرگ استفاده کرده‌اند و دور تا دور این گورها را به وسیله سنگ‌های نسبتاً کوچک در یک و یا دو ردیف به حالت دایره ایس شکل در آورده‌اند. همه کروملچ‌های شناخته شده شهریری دارای محفظه سنگی هستند. گروه دوم کروملچ هایی که دارای محفظه چاله ای هستند که در شهریری شناسایی نشده‌اند.

ب) گورهای صندوقی.

گورهای صندوقی از سنگ‌های بزرگ و نسبتاً صاف در طرفین ساخته شده و فاقد دورچین‌های سنگی اطراف هستند. به وسیله سنگ‌های بزرگ در داخل زمین ایجاد شده‌اند که معمولاً به صورت مستطیلی و یا مربعی با چهار سنگ شکل گرفته‌اند که به گورهای چهار چینه ای نیز معروف هستند. این گورها تعدادشان بسیار محدود بوده و ابعاد سنگ‌های آنها نیز کوچک تر از گروه الف هستند.

ج) گورهای اتاقی قبور.

گورهای اتاقی گورهایی هستند که در ساخت آنها مشابه یک بنای مسکونی با دیواره سنگی عمل نموده اند. ابعاد این گورها بزرگتر از بقیه ظاهر می شوند و تنها گور سالم بدست آمده در فصل کاوش 1382 از همین نوع است و شاید نبود سقف بزرگ دلیل پنهان ماندن آنها از چشم سوداگران آثار فرهنگی بوده است. که تنها 2 عدد از آنها دست نخورده بوده است و با پاکسازی و بررسی آنها گاهنگاری گورستان انجام پذیرفته است، تدفین مردگان به صورت جنینی بوده و اشیائی مثل ظروف سفالی، اشیاء مفرغی مانند خنجر و شمشیر و دستبند و گردنبند در کنار متوفی قرار داده شده است، طول گورها تا 6 متر و پهنای آنها 5/1 متر بوده و برای مسقف کردن آنها از سنگهای بزرگ استفاده شده است. نمونه این گورها تالش آق-اولر، قلعه شیشه اهر، قبور در جمهوری آذربایجان و گورستان اینسه ترکیه وجود دارد. برخی از گورها از سنگ هایی با نقوش انسانی استفاده شده که پروفسور چالز برنی آنها را تزینی دانسته و یا انتقال یافته از قسمت معبد به این قسمت می داند که در دوره ای بوده که تقدس و باور در محوطه معبد کم شده است.

پراکندگی گورها بیشتر در شمال غرب قلعه و پیرامون محوطه استل بوده است و در دشت ها نیز این پراکندگی را می توان دید. ابعاد گورها بدون در نظر گرفتن دورچین آنها بسیار متنوع بوده که بزرگترین آنها در حدود 2× 60/8 متر و کوچکترین آنها حدود 8/0× 6/1 متر دیده می شود نوع تدفین در این گورها طبق برخی شواهد، به صورت جنینی بوده است.

3. معبد- مکتب اوشاقلاری ( در زبان فارسی به معنای بچه های مدرسه ): محوطه ی معبد در 3 فصل در سالهای 82.83.84 کاوش شده است و در این محل 7 کریدور بدست آمده است که با سنگهای افراشته تزئین شده به یک کانون مرکزی منتهی می شود. تعداد این استل ها- سنگ افراشته- 537 عدد می باشد. نمونه این نوع استل ها - سنگ افراشته-  در .... ترکیه، 1 نونه در جمهوری آذربایجان و به صورت تک تک و انفرادی در مغولستان بدست آمده است. این محوطه در میان مردم محل تحت عنوان مکتب اوشاقلاری (بچه‌های مکتب) شناخته می‌شود که به خاطر تصاویر انسانی کنده شده روی استلها - سنگ‌ افراشته-  است، چهره‌های این انسان‌ها با وجود انتزاعی بودن و نداشتن تناسب هنری خاص، القای نوعی انسان متفکر و ماورائی را می‌کنند. و با وجود اینکه در طول دوران حیات استل‌ها - سنگ افراشته- و پس از آن هیچ وقت به طور کامل مدفون نشده و در دوره‌های بعد که از تقدس افتاده بودند، احتمالاً به خاطر مسائل فوق الذکر آسیب کمتری دیده‌اند، بیشترین تخریب به خاطر جنس نامرغوب سنگ و تأثیرات آب و هوای است که سبب متخلخل      ( پوکی سنگها از تمامی فضاهای خالی موجود در رسوب یا سنگ بوده باعث تخریب سنگ به مرور زمان می شود.) شدن آنها می‌شود. محوطه مذکور در جنوب قلعه و در شمال روستای پیرازمیان در راحترین مسیر راه قلعه قرار گرفته است. مساحت کل محوطه استل بالغ بر 2000 متر مربع است که شامل یک گور از نوع کروملچ، استل‌ها و معماری مرتبط با آنها است. ابعاد آنها در جهت شرقی و غربی 40 متر و در جهت شمالی و جنوبی 50 متر است. به طور کلی بالغ بر 250 استل-  سنگ افراشته-  در کل محوطه در طول چندین فصل مورد کاوش و شناسایی قرار گرفت (پورفرج، 1386: 317).

استل­ها-  سنگ افراشت­ها- مشخصه اصلی این محوطه تا به حال در داخل ایران هیچ نمونه قابل مقایسه­ای به دست نیامده است نحوه چیدمان استل‌ها- سنگ افراشته- و قرار دادن اشیای نذری و سنگ‌های نذری از جنس مرمر در جلوی آنها سبب شد که این مجموعه به عنوان یک معبد روباز معرفی گردد. استل‌ها – سنگ افراشته- عبارتند از قطعات بزرگی از سنگ‌های رسوبی و سست که در فرم‌های مخروطی، مثلثی، مستطیلی از دل کوه‌ها کنده و به این محل حمل گشته‌اند که جنس آنها با سنگ‌های پیرامون شهریری تفاوت فاحشی دارد که احتمالاً از محل دیگری آورده می‌شد که حمل و نقل این سنگ‌ها نیازمند یک جامعه قبیله ای متمرکز و یا حاکم نشین بوده است. موضوع شمایل نگاری استل‌ها سنگ افراشته- عبارت است از چهره مسبک انسان شامل صورت، بینی، چشمها، دست­ها یا موها به طور مشترک و یک کمربند که در زیر آن خنجر قرار گرفته است. استل ها- سنگ افراشته-  به دو صورت مسلح و غیر مسلح هستند. نوع مسلح آن نیز متفاوت بوده و صلاح آنها که به شکل شمشیر است به شکل های شلاقی یا صاف تقسیم می گردد. برخی از شمشیر ها در وسط دو دست و بعضی دیر زیر دست راست استل- سنگ افراشته- قرار گرفته است. در کل صورت شکل استل ها- سنگ افراشته- به حالت انتزاعی ( ........) به شکل وارونه حرف لاتین E دیده می‌شود، که خط وسط بیانگر بینی و در طرفین چشم­ها را به حالت برجسته نشان داده‌اند. دو خط طرفین بیانگر خط صورت و در عین حال بیانگر دست‌ها و موها است و بین اعضای بدن تناسب چندانی دیده نمی شود. یک گروه دیگر از استل‌ها- سنگ افراشته- برای متمایز کردن خط صورت و یا موها از دست‌ها آنها جدا از هم نشان داده شده‌اند. اندازه و ابعاد استل‌ها- سنگ افراشته- متنوع بوده که بزرگترین آنها بالغ بر 5/3 متر و کوچکترین آنها بین 30 الی 50 cm ارتفاع دارد. کمربندهای این استل‌ها - سنگ افراشته- با نقوش هندسی مزین شده‌اند. انتهای دسته خنجرهای آنها در فرم‌های مختلف دیده می‌شود

4.محوطه ی قوشا تپه: این محل با حدود 2 هکتار وسط در ضلع غربی محوطه  قرار داشته و بر اساس کاوش هایی و لایه نگاری صورت پذیرفته در

سال 83 توسط پروفسور نوبری این محل مربوط به اواخر دوره نوسنگی و مس و سنگ (کالکولتیک)  در حدود 6 هزار ق.م بوده و اولین استقرار دائمی روستانشینی در محل در استان اردبیل است. در محل انجام پذیرفته بقایای معماری ناهمگن بدست آمد. یافته های این محل به صورت قطعات سفال که اکثر آنها منقوش و قابل مقایشه با تپه ی حاجی فیروز در محوطه دریاچه ارومیه است. علاوه بر کشف آثار دوره های یاد شده  در سطح این محوطه،  گورهایی از عصر آهن نیز کشف گردیده است.

در مجموع محوطه باستانی شهری یری بیانگر سکونت انسان از اواخر دوره ی نوسنگی تا آغاز عصر مفرغ قدیم در منطقه دشت مشگین شهر می باشد.