مجموعه مذهبی شیخ صفي‏ الدین اردبيلي در یک نگاه

مجموعه مذهبي شيخ صفي‏الدین اردبيلي(735-650 ق) ،جد اعلای صفويان، به عنوان یازدهمين اثر تاريخي- فرهنگي ايران است كه با داشتن ارزش هاي زياد فرهنگي و معماري در جلسه روز شانزدهم مرداد ماه سال 1389 ش/ هفتم آگوست 2010 ميلادي، در شهر برازيليا، پايتخت برزيل، با شماره 1450 در فهرست آثار تاريخي فرهنگي جهاني قرار گرفت.

    اين مجموعه خانقاهي و آرامگاهي به نام موسس مکتب عرفانی صفویه، شیخ صفي‏الدین اردبيلي رقم خورده است. وی در سال 700 هجری به سفارش استادش، شیخ زاهد ابراهیم گیلانی مرکز تعلیم و ارشاد خود را در شهر اردبیل قرار داده با ایجاد و احداث مجموعه ی مذهبی بزرگ نقش برجسته در ارشاد مریدان و توسعه آموزه های اسلام در سرزمین های قفقاز و آناتولی و شام ایفا نمود. بنابراین شهر دارالارشاد اردبیل و مجموعه مذهبی آن در دوره شیخ صفي‏الدین اردبيلي و شیوخ صفوی و عصر شهریاران صفوی مرکز تفکر صفوی اعتبار ویژه ای یافت. از این رو موسس طریقت عرفانی صفوی جهت تعلیم و نشر تفکر خود اقدام به ایجاد فضاهای متمرکز در شهر اردبیل نموده، جانشینان شیخ  نیز در راستای افکار مذهبی و سیاسی او به گسترش هرچه بیشتر این مجموعه همت گماشتند. ضمن آن که تشکیل دولت صفوی و تداوم حکومت دراز آهنگ این سلسله نیز بر عظمت و شکوه آن افزود و به یکی از زیارتگاه های مهم ایران تبدیل نمود.

    بازنگری اسناد تاریخی بیانگر آن است که این مجموعه در سده های هشت تا سیزده هجری یکی از بزرگ ترین تشکیلات مذهبی عرفانی ایران، بسان شهری کوچک در دل شهر اردبیل از تمام امکانات رفاهی و خدماتی و بهداشتی برخوردار بود. از بازارچه آستانه تا آشپزخانه بزرگ، و از حمام تا شربتخانه همه در خدمت طالبان و زائران سرسپرده این کانون مذهبی بود. به طوری که با صحن ها و حیاط های تودر تو نزدیک 70 فضا در پیرامون، اردبیل را به یکی از بزرگ ترین و مهم ترین شهرهای ایران آن روزگار تبدیل کرده بود.

    اما همزمان با افول صفویان شهر اردبیل نیز همانند دیگر مراکز شهری از رونق افتاده،  شهری دور از دسترس از راه های ارتباطی از توسعه بازماند و بیشتر بناهای مجموعه مذهبی شیخ صفي‏الدین اردبيلي نیز به خاطر نامهربانی طبیعت و بشر تخریب شده، متروک ماند.

    با این وجود آثار معماری موجود مجموعه مذهبی ،به شرح ذیل، نیز خود به تنهایی نشانگر عظمت و شکوه تاریخی و فرهنگی آن در سده های گذشته و رونق شهر اردبیل در عصر شیوخ و شهریاران صفوی است.

1. بقایای دروازه اصلی یا سردر عالی. 2. حياط باغ يا حياط بزرگ(عرصه). 3. مزار شيخ صفى‏الدين؛ معروف به گنبد الله‏الله.    4. آرامگاه شاه اسماعيل اوّل.    5. آرامگاه محيى‏الدين محمّد معروف به حرمخانه.    6. عمارت چينى‏خانه فعلی(خانقاه قدیم يا خلوتسراي شيخ صفي‏الدین).    7. بناى معروف به مسجد جنت‏سرا.    8. تالار دارالحفاظ؛ قنديلخانه.    9. ساحت يا صحن اصلى.    10. سردر شاه عباسى.    11. تالار دارالحديث(طاق متولى يا دارالسلام).    12. مقابر مشایخ صفوى در دو رواق جناحین دارالحدیث.    13. قبرستان مطهر شهيدگاه.    14. حياط معروف به مقابر يا حياط حرمخانه.    15. چله‏خانه جدید.    16. حیاط میانی(پیشخان)
2. آثار معماری مکشوفه در کاوش های باستانشناختی 78-1374 در غرب مجموعه که مشتمل بر آب انبار(چشمه کوثر)، فضاهای مسکونی متعلق به خاندان صفوی و هشتی(سردابه مقبره بچه شیخ صفی الدین اردبیلی) است.
3. آثار معماری مکشوفه در کاوش باستانشناختی سال 1385 در سمت شرقی حیاط باغ که شامل بخشی از بقایای حمام و آشپزخانه تاریخی مجموعه، چله‏خانه قدیم و معبر شهیدگاه، جنت‏سرا و آشپزخانه و دیوار حایل مابین شهیدگاه و آشپزخانه است.

مزار شيخ صفي‏الدین اردبیلی(گنبد الله‏الله): این مزار هشت ضلعي و استوانه اي در زمان شیخ صدرالدین موسی فرزند شیخ صفي‏الدین اردبيلي در جنوب صحن اصلی و غرب تالار دارالحفاظ(قندیلخانه) به ارتفاع 18 متر و قطر 6 متر از ازاره سنگی و دیوار آجری ساخته شد. درج  کلمات طیبه الله در بدنه ی استوانه یی برج گنبد با تلفیق آجر و آجر لعابدار سبب اشتهار آن به گنبد الله الله شده است.

    تزئینات مختلف و متنوع هنری بقعه در زیر سر سقف گنبد، کرباس منقوش بدنه داخلی، درب نقره مطلا، کاشیکاری قبله قاپوسی و خط نگاره های اثر نشانگر اوج هنرها در سده ی هشت تا عصر صفوی است. ضمن آن که صندوق چوبی منبت کاری، معرق کاری و خاتم کاری که نمونه ی منحصر به فرد هنر ایران در سده ی هشت هجری است بیش از پیش بر زیبایی های هنری آن افزوده است.

عمارت چینی خانه(خانقاه شیخ صفى‏الدين اردبیلی): اين اثر معماری که در قرن هشت هجری به عنوان خانقاه و مدرس شیخ صفي‏الدین اردبيلي مورد استفاده قرار مى‏گرفت، در شرق آرامگاه محيي‏الدین محمد(حرمخانه) و جنوب تالار دارالحفاظ قرار دارد. در زير كف عمارت چيني‏خانه سردابه اي وجود دارد كه با سقف گنبدي كوتاه مدفن اعاظم مریدان نزدیک شیخ بود.  این اثر در سال های 18- 1014ق عصر شاه عباس اول با

تغییرات جزیی از داخل تبدیل به عمارت سحرانگیزی به نام چيني‏خانه ،محل نگهداری ظروف چینی و کتب نفیس خطی، گردید.

 این عمارت با تنگ بری های ماهرانه و زیبا در بدنه و شاه نشین های چهارگانه، بخشی از تاثیر هنر زادگاه صفویان را بر تالار موسیقی عمارت عالی قاپوی اصفهان  نشان می دهد..

آرامگاه محيي‏الدین محمد(حرمخانه): این اثر معماری به نام فرزند ارشد شیخ صفي‏الدین اردبيلي یعنی محیی‏الدین محمد و از یادمان های عصر شیخ صفی در جنوب مقابر شیخ صفي‏الدین اردبیلی و شاه اسماعیل اول قرار دارد. در دو لنگه چوبى نقره‏ کارى شده سمت راست ایوان شاه نشین، در نقاشی لاکی ، هفت صندوق چوبی و سنگ مزارات مقبره از شاخص ترین آثار این آرامگاه محسوب می شود. این اثر بیشتر به خاطر دفن اهل بیت شیخ صفی از جمله بی بی فاطمه همسر شیخ و فرزندانش به حرمخانه معروف شده است.

آرامگاه شاه اسماعیل اول: گنبد مزار شاه اسماعیل یک فضاي چهارگوش کوچک و تنگی است که در فاصله خالي مقابر محيي‏الدین محمد و شیخ صفي‏الدین اردبیلی سر برافراشته است. اين آرامگاه كه بر روی چهار سه کنج فیلپوش قوس متقاطع زده شده، با استادی معمار هنرمند روی فضای چهارگوش کوچک، منشوری منتظم احداث و بالای آن یک استوانه متوازن قرار گرفته است. بدين ترتيب كه مقبره در اصل فضايي از بناهاي آرامگاه محيي‏الدین محمد بوده كه در بین سال هاي 920 تا 930 هجري با تغييرات اندك تبديل به مدفن شاه اسماعيل شده است.

    اين مزار نه تنها از نظر معماري منحصر به فرد مى‏باشد بلكه آرايه‏هاى هنرى و عرفاني آن نيز از زيباترين تزئينات ایران به شمار مى‏رود؛ دیوارنگاره های تذهيب، كتيبه هاي مختلف قرآني و حدیثی و صندوق چوبی خاتم کاری آن را در ميان آثار معمارى عصر صفوی برجسته نموده است.

تالار دارالحفاظ(قنديلخانه): تالار دارالحفاظ در اصل محل تجمع حافظان و قاريان قرآن از بناهای قرن هشت هجري در جنوب صحن و شرق مقبره شیخ صفى‏الدين واقع است. تالار دارالحفاظ با الحاق به مقبره شيخ صفي‏الدین اردبيلي نقش حريم حرم را ایفا می کند.

    دارالحفاظ تالاري است که بیشترین تزئینات کتیبه ای و غیرکتیبه ای آن در زمان شاه عباس کبیر با حضور هنرمندان زبردست این دوره به مرحله اجرا درآمده است. سردر برافراشته ی رواق این تالار پرحجم ترین تزئینات کاشیکاری عصر تیموری را در قاب زيبايي به رنگ آبی لاجوردی به نمایش گذاشته است.

تالار دارالحدیث(دارالسلام یا طاق متولی): این تالار در سمت غربي صحن، روبروی بنای سترگ جنت‏سرا به طرز شرقي و غربي ساخته شده است. دارالمتولي شامل يك تالار و ایوان نسبتاًَ بلند با دو رواق در دو طرف آن است. نام اين اثر در دوره هاي مختلف تاریخی، با عنوان هاي دارالمتولی و دارالسلام و دارالحدیث معروف بوده است.

مقصوره جنت‏سرا، معروف به مسجد(آرامگاه يا هشت بهشت): بناي سترگ جنت‏سرا در شرق صحن اصلی مجموعه واقع است. جنت‏سرا به عنوان بزرگ ترین و بلندترین بنای مجموعه مذهبي اردبيل به شكل هشت ضلعى طراحی و ساخته شده است. در دو جناح آن دو رواق وجود دارد که رواق سمت جنوبی به عنوان هشتی بنا محسوب می شود. طاق بزرگ بنا با پنجره مشبک چوبی رو به صحن متقارن با ایوان و پنجره بزرگ دارالحدیث است.

دروازه (درگاه اصلی يا سردر عالى): از سردر اصلى فاخر مجموعه به جزء بقایای پی و ازاره ی بریده  شده ی آن که در کاوش های باستانشناختی سال 1385/2007 کشف و شناسائی شد، اثر قابل توجهی به جای نمانده است. این سردر، در عصر شاه عباس دوم تجدید بنا شده بود.

سردر شاه عباسی: درگاه رو به صحن از باغ شیخ به سردر شاه عباسی معروف است. پيش طاق و جرزهاى درگاه معلّى معروف به سردر شاه عباسي و بالاى طاق جناغى آن یک حاشيه تزئينی از خطوط خوشنويسى وجود دارد که در آن آیاتی از سوره‏هاى آل عمران و القصص نگارش شده‏است.

چله‏خانه های قدیم و جدید: در مجموعه مذهبی شیخ صفى‏الدين اردبیلی دو چله خانه یکی به نام شیخ صفي‏الدین اردبیلی(چله‏خانه قدیم) و دیگری به نام چله‏خانه جدید(صدرالدین موسی) وجود داشته‏است. چله‏خانه شیخ صفي‏الدین در سمت شرق چله‏خانه قدیم به خاطر آثار ساخته شده مسجد جنت سرا بر روی آن، از نظرها مخفی است. آثار نیمه مخروبه چله‏خانه شیخ صدرالدین موسی ،که به فاصله اندکی از چله‏خانه شیخ صفي‏الدین اردبیلی در غرب حیاط میانی ساخته شد، با وجود ساخت و سازها و تحولات دوره های تاریخی قابل بازسازی است.

حياط باغ شيخ يا حياط بزرگ: حياط بزرگ که به باغ شيخ معروف است به شکل کاملاً نامتقارن با عرضی حدود 27 متر(ضلع غربی) و طولی بين 100 و 89 متر ساخته شده است.

قبرستان شهیدگاه: شهيدگاه اضلاع شرقي و شمالي جنت‏سرا و سمت هاي شرقي و جنوبي و غربي بناهاي چيني‏خانه و حرمخانه را در بر مى‏گيرد. شهيدگاه در اصل قبرستان عمومي مجموعه و مدفن مريدان و مومنان شهر اردبيل بوده‏است. دفاع از تمامیت ارضی کشور و جنگ هاي متعدد صفويان و برنامه هاي جهادي آن ها سبب شد كه اين مكان مقدس به عنوان آرامگاه شهيدان جنگ هاي مختلف از جمله شهدای جنگ نابرابر چالدران و نبرد شیروان مورد استفاده قرار بگيرد.

حياط مقابر يا حياط حرمخانه: حياط مقابر در قسمت جنوب غربی صحن و غرب آرامگاه شيخ صفي‏الدین اردبیلی قرار دارد. در حال حاضر، این حیاط بدون دیوار بوده ولی در گذشته با دیوار آجری و سنگی، با مساحتی به طول 15 متر و عرض 11 متر از صحن(ساحت) و شهیدگاه و خانه های مسکونی غرب آن جدا می شد. در كف اين حياط سابقاً قبرهاى بزرگان ايران و شهر اردبيل قرار داشت ولى در سال 1357/1938 تسطيح و آجر فرش شد.

سنگ مزار مادر شاه اسماعیل: این اثر در سمت جنوب صحن مجموعه و نزديك مزار شيخ صفي‏الدین اردبیلی ،نه متصل به آن، یک قطعه سنگ مزار مرمرى به طول 2 متر، عرض 45 سانتي متر و بلنداى 35 سانتي متر قرار دارد كه با نقش و نگارهاى اسليمى و گل و بوته و خطوط خوشنویسی مذهبی و قرآنی به حلیمه بیگم(مارتا) مادر شاه اسماعیل تعلق دارد.