مجموعه ی خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی

مجموعه ی خانقاهی و آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی[1] به عنوان روضه قطب آلافاق شیخ صفی الدین اردبیلی (735-650ق) و زادگان و حاکمان صفوی و مریدان طریقت اردبيليه، در حقیقت یکی از مظاهر زیبای فرهنگ و تمدن ایران و سند زنده ای از بدایع خلاق بشری است.

    شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان یکی از مؤثرترین عارفان قرن هشتم هجری/چهاردهم ميلادي در تاریخ ایران از جایگاه ویژه برخوردار می باشد، به دلیل این که با ظهور او زمینه برای تشکیل حکومت ملي ایران توسط فرزندانش ،در قالب مذهب تشیع، برقرار شد.   حسب درج منابع تاریخی شیخ صفی فرزند مرد متقی و خوش سیرتی بنام شیخ امین الدین جبراییل است که در قریه کلخوران(کهرالان) اردبیل مسکن داشتند. ظاهراً امین الدین مرد بذالی بود و به کرم و سخاوت شهرت داشت و با مردم کمتر آمیزش داشت و همواره خاموش بود.

      تحت رهبرى صفى‏الدين اردبیلی طریقت زاهديّه، زير نام جديد صفويه ظاهر گشت و از صورت يك فرقه صوفيانه، به سبب وسعت و اهميّتى كه يافته بود به شكل نهضتى مذهبى در اردبيل شكل گرفت، و به صورت دعوتى در سراسر ايران، سوريه و آسياى صغير پراكنده شد و حتى به سيلان نيز رسيد. صفى‏الدين، حتّى در دوره حيات خود تأثير سياسى بسيارى بر جاى نهاد، و بويژه تعيين صدرالدين موسى پسرش به جانشينى خود اين مطلب را آشكار مى‏سازد زيرا وى مصمّم بود كه قدرت سياسى را در داخل دودمان صفوى حفظ کند.

    شهر اردبيل و زاويه شيخ صفي الدين در زمان خود شيخ و مخصوصاً فرزندان او در كنار مركزيت مذهبي، در حركت هاي سياسي و ادامه نهضت ايشان مهم بود. به عبارتی شیخ صفی الدین در سال 700 هجری با انتخاب اردبیل به عنوان پایگاه نشر اسلام خانقاه خود را در مرکز شهر اردبیل احداث نمود. بناهای تاریخی این مجموعه در طول بیش از چهار سده شکل گرفته و توسعه پیدا است. مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی در چند سده ی گذشته تغییرات زیادی به خود دیده، که اولین و موثرترین تحولات ساختمانی آن به ترتیب در زمان حيات صدرالدین موسی(794-704) فرزند شیخ صفی الدین اردبیلی و بیشترین و کامل ترین آن در دوره درازمدت و پرشکوه شهریاران صفوی انجام شده است.

    در حال حاضر بقعه شيخ صفى‏الدين اردبیلی از قسمتهاى ذيل تشكيل مي گردد: 1. مقبره شيخ صفى‏الدين؛ معروف به گنبد اللّه اللّه.   2. تالار دارالحفاظ؛ قنديلخانه يا نمازخانه.   3. شاه نشین.   4. آرامگاه شاه اسماعيل اوّل يا گنبد شاه اسماعيل.   5. آرامگاه محيى‏الدين محمّد معروف به حرمخانه.   6. عمارت چينى‏خانه.   7. دارالحديث (طاق متولى يا دارالسلام).   8. بناى معروف به مسجد جنت سرا.   9. سردر شاه عباسى.   10. دروازه اصلی یا سردر بزرگ.   11. حياط بزرگ يا حياط باغ.   12. حياط كوچك میانی   13. ساحت يا صحن اصلى.   14. چله‏خانه   15. محوطه معروف به قبرستان شهيدگاه.   16. خانقاه يا زوايه.   17. حياط معروف به مقابر.   18. آثار معماری مکشوفه سال 1415ق/1995م که مهمترین آنها بخشي از فضاهاي مرتبط با شربتخانه و معبر و آب انبار و خانه هاي مسكوني منتسب به خاندان صفوي است.   19. آثار و بقایای معماری مکشوفه سال 1427ق/2006م در سمت راست حياط باغ به طرف دروازه اصلي بقعه كه برجسته ترين آنها مشتمل بر آثار حمام و آشپزخانه بقعه و معبر شهيدگاه و جنت سرا است. بقاياي مذكور اين رسمت در حقيقت اصالت دياگرام دمرگان فرانسوس را كه در سال 1304ق/ 1887م ترسيم شده تأئيد مي كند. اين آثار كه از زير ديوار سمت شرقي حياط باغ كشف و حفاظت مي شود تقدم آن را بر ديوار طاقنما اين سمت تائيد و ساخت ديوار را به دوره اي بعد از تخريب حمام و آشپزخانه يعني بعد از عصر شاه صفي تا اواخر صفوي مي رساند.

آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيلي معروف به گنبد الله الله: اين اثر معماري يكي از مظاهرشگفت انگيز هنر ايراني، به شمار مي رود. آستانه متبرکه شيخ صفي الدين اردبيلي از داخل به شكل هشت ضلعي و از خارج به طرز استوانه اي است. قطر مزار 6 متر و ارتفاع برج تا نوك گنبد دوپوش نيم پيازي مقبره حدود 17 متر مي باشد. داخل بنا با گچبري هاي و تزيينات گياهي و خطوط خوشنويسي از آيات قرآني پرجاذبه بوده، مخصوصاً صندوق چوبی خاتم كاري و ميناكاري مقبره، از نفايس هنري قرن هشت هجري ايران است که زير نظر صدرالدين موسي ساخته و پرداخته شده است.

آرامگاه شاه اسماعیل اول: اين مزار كه از نظر تزيينات هنرى از باشكوه ترين بخش هاى مجموعه مذهبي شیخ صفی الدین اردبيلي محسوب می شود، مابین آرامگاه محیی الدین محمد و گنبد الله الله قرار دارد. ديوارنگاره هاي تذهيب و صندوق منبت‏كارى و خاتم‏كارى مرصع و بى ‏نظير آن، مخصوصاً كتيبه گچبرى با رقم عليرضا عباسى، خوشنويس معروف عهد شاه عباس ‏كبير آن را در ميان آثار معمارى مجموعه مذهبي شيخ صفي الدين اردبيلي از برجستگى ممتازى برخوردار نموده است.

آرامگاه محیی الدین محمد(حرمخانه): این اثر تاریخی در سمت جنوبي آرامگاه شیخ صفی الدین اردبيلي قرار دارد. اين بنا در سال 724ق بر روي مقبره ي محیی الدین محمد فرزند شیخ صفي الدين اردبيلي ساخته شده است و در دوره هاي مختلف تاريخي با تدفین های اهل بیت شیخ صفی الدين اردبيلي به صورت مقبره خانوادگی سلسله صفویان در آمده و به تبع آن به حرمخانه اشتهار یافته است.

    آرامگاه محیی الدین محمد معروف به حرمخانه متشکل از یک راهرو و دو فضای چهارگوش مربع و مستطیل است. ورودی اصلی آن در سمت راست دیوار شاه نشین واقع شده و با گذشتن از این در وارد راهرویی می شویم که فاقد هرگونه تزئین و کتیبه است. انتهای شرقی راهرو به فضای مستطیل شکلی به نام رواق منتهي مي شود كه با گنبد کوتاه از داخل رسم‏ي بندي شده است. در ديواره ضلع جنوبى رواق حرمخانه  دو لنگه‏ در چوبی با نگاره های اسلیمی و گل های شاه عباسی قرار گرفته که از نمونه‏هاى برجسته هنر لاک کاری صفويان محسوب می شود. بر فراز در مذکور يك قاب گچبرى زیبا با تزيينات متنوع كتيبه‏اى با خطوط كوفى و ثلث مزيّن شده است که دارای اسماء جلالیه و حدیثی از پیامبر درباره درک مرگ توسط انسان ها است.

عمارت چینی خانه(خانقاه قديم): اين بنا از نظر سبک معماری و تزئینات از پدیده های شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازده هجری به شمار مي رود. نقشه عمارت عالي چيني خانه از بیرون به شکل هشت ضلعی ناقص کاملاً متقارن بوده و از داخل با دو ورودی باریک در شمال با تالار دارالحفاظ(قندیلخانه) ارتباط پيدا مي كند. فضای داخلی، اتاق چهارگوشی به ابعاد 18×18 متر می باشد که در هر یک از اضلاع آن یک تورفتگی چند وجهی به طرز نیم هشت ایجاد شده است.

    این عمارت به دستور شاه عباس کبیر و طراحي و مهندسي شيخ بهايي دانشمند شهير عصر صفوي احداث شده و چینی هایی اهدايي امپراطور چين به شاه عباس كبير که به شکل هاي متنوع لنگری های بزرگ فغفوری، مرتبان ها، بادیه ها و دیگر ظروف نفیسه غوری و فغفوری بوده توسط شاه عباس به این محل وقف شده است. اکثر این ظروف دارای مهر شاه عباس با عبارت ذيل هستند؛ بنده شاه ولایت عباس وقف بر آستان شاه صفی نمود.

    تزئینات این بنا در داخل مشتمل بر کاشیکاری، گچبری و نقاشی های تذهیب است. برجسته ترین ویژگی این فضای معماري، طاقنماهای پرکار گچی است که از این نظر بسیار گسترده تر از تالار موسیقی عالی قاپوی اصفهان و زودتر از آن طراحي و ساخته شده است. در مقرنس های گچی ایوان ها و شاه نشین ها تا محل کاشی های هفت رنگ تعداد زیادی محفظه و طاقچه های خوش فرم به اشکال زیبای سفالینه، ظروف چینی و شیشه ای چون گلدان ها، ابریق ها و... بریده و اطراف آن با نگاره های نباتی مزین و تذهیب شده است.

ایوان جنت سرا (معروف به مسجد و ميدان و مقبره): اين بنا كه به شكل هشت ضلعى طراحي و ساخته شده است، بزرگترین و بلندترین عمارت مجموعه مذهبي شيخ صفي الدين اردبيلي محسوب می شود. اين بنا كه به طرز عالي به رواق تالار دارالحفاظ الحاق شده در هر ضلع خود قوس هاي كاذب طاقچه‏اى شكل دارد كه قوس هاى بزرگ را در برگرفته و با رسمي بندي زيباتر شده است.

    به باور برخي محققان جنت سرا جزء قدیمی ترین بناهای مجموعه است كه در عهد شاه طهماسب اول با عنوان ایوان جنت سرا معروف بوده است. حسب صريح الملك اين بنا توسط دختر شاه اسماعيل به عنوان مقبره براي پدر مورد نظر بوده است. در دوره هاي بعد مخصوصاً قاجار، از این فضا به عنوان مسجد استفاده شد.

تالار دارالحفاظ(قنديلخانه): دارالحفاظ محل تجمع حافظان و قاريان قرآن و مكاني برای تلاوت و سعي در حفظ آن بوده است. اين تالار که در حال حاضر به قندیلخانه معروف است با الحاق به گنبد الله الله نقش حريم حرم را ایفا می کند. فضای مذهبی دارالحفاظ تالاري است به ابعاد 6 × 5/11 متر كه در سمت جنوبي صحن قرار دارد. این تالار در قرن هشت هجري و تحت نظارت صدرالدين موسي ساخته شده است. روايت است قالي هاي اردبيل قبل از انتقال به موزه هاي ويكتوريا و آلبرت لندن و كانتي لس آنجلس كف تالار را زيباتر می نموده است.

دارالحدیث(طاق متولی): در سمت غرب صحن مجموعه و مقابل بنای سترگ جنت سرا فضای نسبتاًَ بلندی با دو ایوان و رواق با طاق ضربی آجری جلوه گر است که در متون تاریخی از آن با نام های دارالمتولی، دارالسلام و دارالحديث یاد می شود. از متن  صریح الملک کاملاً روشن است این بنا در زمان شاه اسماعیل اول برای آموزش علوم دینی و مباحث مذهبی و احتمالاً تهيه رونوشت از كتب متعدد حديثي ساخته شده است.

قبرستان شهیدگاه: عنوان شهیدگاه اولین بار در زمان شاه اسماعیل اول به این قبرستان داده شد. روایت است شاه اسماعیل اول در سال 915 هجری پس از جنگ با فرخ یسار و فتح شروان جنازه پدر و جدش را همراه بزرگان و سرکردگان صفوی به اردبیل انتقال و در کنار مزار جدش دفن کرد و از آن زمان این قبرستان به شهیدگاه معروف شد. البته پس از وقوع جنگ چالدران تعدادی از قهرمانان شهید این نبرد نابرابر به این قبرستان منتقل و در آن جا به خاک سپرده شدند.

چله خانه: در مجموعه خانقاهي و آرامگاهي شیخ صفی الدين اردبيلي دو چله خانه جهت خلوت نشینی وجود داشته است كه چله ي قديم براي شیخ صفی الدين و چله ي جديد براي خلوت صدرالدین موسي فرزند شيخ صفي الدين اردبيلي ساخته شده بود. آثار این چله خانه ها در سمت غربي و شرقي حیاط میانی روبروي هم قرار دارد. 

قالی اردبیل

هنر قالی بافی در ایران سابقه دیرینه دارد. معروف ترین آثار زنده چنین قالیهایی توسط باستانشناس روس ،رودنکو، از طبقات منجمد یخ کشف شده که تاریخ آن را به حدود قرن پنجم قبل از میلاد می رساند.

      همزمان با دوره اسلامی و ظهور صفویان قالیبافی ایران همانند سایر هنرها به اوج ترقی خود رسید. قالیها و پارچه های باقیمانده از دوره صفوی نشانگر مراحل پیشرفت و تحولات زیبایی شناختی آنهاست. بی تردید زیباترین قالی های تاریخی ایران به صفویان اختصاص دارد. در این دوره طرح های جدیدی در هنر قالیبافی ابداع و رواج پیدا کرد که از جمله این طرح ها می توان به طرح شکارگاه، قالیهای ترنجی شمال غرب ایران، قالیهای گلدانی، قالی های هرات و اصفهان ، فرشهای طرح باغی ، فرشهای کتیبه ای، فرشهایی با تصاویر نمادین و ... اشاره نمود. بطورکلی می توان گفت که بافت فرشهای نفیس در این دوره از رونق و اعتبار خاص برخوردار بوده است.

       یکی از این فرش ها قالی معروف اردبیل است که به سال 946 هـ ق زمان سلطنت شاه طهماسب اول بافته شده و به جرات می توان گفت شاهکار هنر قالی بافی عهد صفوی محسوب می شود. این فرش  به لحاظ سبک و طرح در گروه فرشهای ترنجی شمال غرب قرار دارد. این فرش از جهات مختلف تاریخی و هنری دارای اهمیت است؛ اولاً این فرش شاهکار هنر فرش بافی ایران در عهد صفوی است. ثانیاً از لحاظ الگوی طرح ترنجی به شکل تکامل یافته است. ثالثاً این فرش دارای تاریخ بافت و نام استادکار است.

     قرینه سازی و توازن اجزا در قالی اردبیل به نسخ مصور و مینیاتور شباهت داشته و بالا و پایین ترنج میانی آن، نقش رمز گونه ای از قندیلهایی است که زمانی روشنی بخش بقعه و مزار شیخ صفی بوده است. در حقیقت این قندیلها تجسم آیه 35 سوره مبارکه نور است: خداوند نور زمین است، داستان نورش به مشکوتی ماند که در آن روشن چراغی باشد و آن چراغ در میان شیشه ای که تلالو آن گویی ستاره ای است درخشان و روشن از درخت مبارک زیتون. گرداگرد ترنج اصلی ترنجهای کوچکی طراحی و در هر سوی آن یک قندیل که نشانه تقدس فرش است طراحی و در چهار گوشه فرش ربعی از نقش وسط فرش بافته شده است.

     زمینه قالی اردبیل آبی پررنگ و گلها و طرحهای اسلیمی آن با رنگ سرخ، سبز و زرد کار شده و متشکل از غنچه و شاخ و برگ ، بندهای اسلیمی، گلهای شاه عباسی است که در نهایت استادی پرداخته شده و با وجود سادگی، نقوش  را چنان در مجموع قالی پراکنده اند که بیننده ثروتی بی پایان و زندگی آسوده و پرنعمتی را از آن ادراک می کند.

   امتیاز فرش اردبیل بر سایر قالیهای عصر صفوی وجود نام بافنده یا طراح و تاریخ بافت آن با بیتی عرفانی از اشعار خواجه حافظ شیرازی است:

           جز آستان توام در جهان پناهی نیست         سر مرا بجز این در حواله گاهی نیست    

   این قالی تا اواخر عصر قاجار زینت بخش تالار دارالحفاظ بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی بوده است ، در آن زمان به علت تعمیرات ضروری بقعه و نبودن اعتبار، این قالی فروخته شده و از ایران خارج می شود و هم اکنون زینت بخش موزه ویکتوریا آلبرت انگلیس می باشد.

   طی سالهای اخیر، از سال 1375 تا 1382، با تلاش سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری فرشی با همان ابعاد و نقشه در محل تالار دارالحفاظ باز بافی و پس از اتمام بافت در مرداد ماه سال 1382 در کف عمارت چینی خانه بقعه شیخ صفی مفروش شده است.

1- مطالب مربوط به توصیف قالی از کتاب؛ هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی تالیف حسن یوسفی و ملکه گلمغانی زاده اصل اقتباس شده است.

چینی های آبی و سفید عمارت چینی خانه مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی1

عمارت چینی خانه به لحاظ سبک معماری و تزئینات از نفیس ترین و شگفت انگیزترین شاهکارهای هنر معماری ایران در قرن یازدهم هجری/ شانزدهم میلادی است. این عمارت گنبددار در سمت جنوبی تالار دارالحفاظ به شکل کاملاً نامتقارن و با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط دارد.

    ازاره داخلی عمارت چینی خانه به ارتفاع 258 سانتیمتر با کاشی های هفت رنگ منقوش تزئین شده و روی آن طاقنماهای پرکار گچی قرار گرفته است. تبدیل چهارضلعی به نقشه هشت گوش پخ در این بنا بوسیله طاق های بزرگ و کاربندی انجام و در مقرنس های توخالی گچی ایوانها و طاقنماها و شاه نشین ها تا محل کاشیهای هفت رنگ تعداد زیادی محفظه و طاقچه های خوش فرم به اشکال زیبای سفالی و شیشه ای؛ چون گلدانها و ابریق ها و... بریده و اطراف آن با نگاره های نباتی آراسته و تذهیب شده است.

   در این بنای سترگ و پرجاذبه تعدادی ظروف چینی اختصاصی وجود داشته که در داخل طاقچه های خوش فرم جای داشته است و برحسب درج مورخان عصر صفوی در سال 1021 هـ ق این ظروف نفیس توسط شاه عباس اول به آستان شیخ صفی وقف شده بود که تعداد آنها طبق درج مولف تاریخ عباسی به 1221 عدد می رسید.

  از جمله اعمال خیر شاه عباس اول اصلاحات و هدایا و ملحقات و اضافاتی است که در مجموعه مذهبی اردبیل انجام داده است. طبق نوشته مولف عالم آرای عباسی " شاه عباس در زمان حیات خود دستور داد کتاب های دربار سلطنتی را، آن قسمت که به زبان عربی و مربوط به احادیث، فقه و تفسیر یا مجلات قرآن مجید و امثال ذلک بود به آستانه حضرت رضا(ع) در مشهد مقدس و نسخه های فارسی را که شامل دیوان های ادبی و کتب تاریخ ... بود به اضافه چینی آلات از لنگریهای بزرگ فغفوری، مرتبانها (تنگ ها)، بادیه ها و دیگر ظروف نفیسه غوری و فغفوری بوده که در چینی خانه کاخ سلطنتی خود موجود بود به آستان متبرکه شیخ صفی الدین وقف و حمل نمایند. اکثر ظروف دارای مهر وقف شاه عباس؛ با عبارت بنده شاه ولایت عباس است که توسط محمد حسین حکاک خراسانی درون یک کادر مربع کنده کاری شده است.

   بخشی از این ظروف در طاقچه های کوچکی که به اشکال گوناگون از چوب و گچ و در سقف نیم گنبد و قسمت های میانی دیوارهای بالای ازاره ساخته شده به معرض نمایش گذاشته شده بود.

   چینی آلات اهدائی با گلها ، تصاویر و نقوش آبی رنگ جالبی نقاشی شده و تصویر مردان با لباس های سنتی و حرکات موزون ، مناظر طبیعی همراه با نمایش روستایی ها و جریان زندگی کشاورزان چینی و تصویر پردازی حیوانات وحشی و اسطوره ای مانند شیر و اژدها ، اعتقادات ، سنن و آداب مردم سرزمین چین را در صدها سال پیش به نمایش می گذارد.

   لازم به توضیح است همزمان با جنگ ایران و روس بخش عمده ای از این ظروف به غارت رفته و هم اکنون در موزه ارمیتاژ روسیه نگهداری می شود مابقی ظروف در موزه دوران اسلامی ایران، عمارت چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین و دیگر موزه های کشور در معرض نمایش قرار گرفته است.

عمارت چینی خانه به سال 1370 به عنوان موزه چینی خانه مورد بهره برداری قرار گرفته و هم اکنون یکی از موزه های تخصصی کشور محسوب می شود.

1-      مطالب مربوط به چینی های آبی و سفید از کتاب؛ هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ صفی الدین اردبیلی تالیف حسن یوسفی و ملکه گلمغانی زاده اصل اقتباس شده است.